قدمت هنر گوهرتراشی ، به هزاران سال پیش بازمی گردد؛ همان زمانی که تمدن های باستانی ،این سنگ های گرانبها و پرجلوه را برای آذین شخصی مورد استفاده قرار می دادند.
هر آثار خلق شده ای با این سنگ های قیمتی، نمادی از ابراز ایمان و نمود موقعیت اجتماعی بود .
هنرمندان و صنعت گران، این آثار خیره کننده را از قرار دادن صدف ها روی رشته های کنفی کلاه ها گرفته تا تاج های سلطنتی ، با مهارتی زبردستانه به نمایش می گذاشتند.
در خلال گذر زمان، کشف پی در پی سنگ های گرانبها، فلزات قیمتی، مواد و مصالح زینتی، با ارتقاء دست افزارها و علم متالوژی آمیخته شد و این فرصت را برای هر کسی ایجاد کرد که جواهری فاخر و چشم نواز برای شخص خود داشته باشد.
امروزه از طلا، نقره و …، با سنگ های قیمتی ، نیمه قیمتی و مصنوعی، جواهراتی منحصر و شگفت انگیز ساخته می شود که می تواند با طراحی منحصرش، هر سلیقه ای را مجذوب خود سازد.
اکنون با داشتن هنر و علم گوهرتراشی، هر علاقه مندی می تواند وارد این دنیای لذتبخش شود و خود در مسیر خلق آثاری منحصر، شروع به ابراز وجود کند.

 آینده گوهرتراشی

روند ساخت جواهرات، در سه دهۀ اخیر، بیش از هر زمان دیگری رو به پیشرفت و ترقی بوده است.
گفتنی است که در ابتدای ظهور این هنر، چیره دستانه ترین جواهرات، بر روی موم حکاکی می شدند و امروزه، جهان شاهد آثاری حیرت انگیز است.
افرادی که این شیء گرانبها را خریداری می کنند، دو دسته اند؛ گروه نخست، این جواهرات را در کمدشان نگهداری می کنند
و گروه دیگر، برای بیان شخصیت یا ساختن یک بیانیۀ هنری از آن بهره می برند.
از ابتدای کشف و خلق این هنر، جواهرت به عنوان یک شیء محبوب و گران قدر، پوشیده یا هدیه داده یا به یادگار نگه داشته یا در جشن ها و مناسبت های ویژه، استفاده می شده اند. این روزها، علاقۀ مردم برای داشتن جواهرات و گوهرهای گران قدر و جذاب، رو به فزونی گذاشته، ازاین رو، صنعت گوهرتراشی روز به روز، رو به پیشرفتی چشمگیر است.
افراد، یا از جواهرات کار شده بهره می برند یا اگر گوهر و سنگی داشته باشند که برایشان به هر دلیلی ارزشمند باشد، به دست گوهرتراشان ماهر و خوش ذوق می سپارند تا با فرم بخشیدن بر پیکر آن، به آذینی دلخواه و مقبول دست یابند؛
به عبارتی، گوهرتراشی، هنر تراشیدن سنگ های قیمتی، سنگ های نیمه قیمتی و سنگ های مصنوعی و سوار کردن آن ها بر روی طلا، نقره و … است.

-تراش هندسی یا مهندسی در گوهر تراشی
در این نوع تراش، به گوهر مورد نظر شما شکل و تلالو بخشیده می شود؛ به عبارتی، تراش مهندسی، نوعی تراش زوایه دار بر روی سنگ است؛ به این معنا که گوهر مربوطه، به سطحی صاف، شفاف، درخشان و هندسی دست می یابد.
تراش هنری
این تکنیک، بسیار ظریف است و روندی دشوار را در پی دارد؛ چراکه در این شیوه، چیره دستی، خلاقیت، شکیبایی، تمرکز و باریک بینی، از اصول است. در تراش هنری، طرحواره های زیبایی روی سنگ به قلم می آید و سپس، سنگ به شکل مورد نظر تراشیده می شود.

-تراش کابوشن در گوهر تراشی
این تکنیک، جزو رایج ترین های گوهرتراشی به شمار می آید. کابوشن ها، سنگ هایی با کف تخت و رویۀ منحنی هستند. این روش، پرکارتر از روش قبل است و نیاز به صرف انرژی بیشتر و تجهیزات قدرتمندتری دارد. در این روش، ابتدا سطحی (انگشتر، گوشواره، مدال، دستبند) را که می خواهید گوهر روی آن قرار بگیرد انتخاب می کنید، سپس سنگ مورد نظرتان تراش می خورد و پس از آن برای رسیدن به شکل مقبولتان، در خردکن و دستگاه برش سنگ قرار می گیرد.

-تامبل کردن
این روش، ساده و کم هزینه است. در تامبل کردن، سنگ های تراش نخورده را درون استوانه ای گردان که به ساینده هایی مجهز است، قرار می دهند. سنگ ها تا جایی درون این محفظۀ گردان قرار می گیرند که جانشان صیقل می خورد و پولیش شده به نظر می رسند.

-سوراخ کاری در گوهر تراشی
در این روش، برای ایجاد حفره بر روی گوهر مورد نظر، از مته هایی با هستۀ الماسی استفاده می شود و با کمک آب فراوان، سرعت کم و فشار پایین، در سطوح مورد نظر سنگ، خراش ها و حفره هایی ایجاد می شود و با خمیر الماس یا سنباده لاستیکی سیلیکون، پولیش داده می شود تا به سطح صیقلی مورد نظر برسد.

-تراش دامله (Cabochon cut)

تراش های تمام محدب سنگ در این دسته از تراش ها قرار می گیرند. در این مدل تراش، بر سنگ رد هیچ برش منقطعی پدیدار نمی شود و به نظر می رسد که سنگ یک سطح منفرد دارد. تراش های دامله به همین ترتیب اغلب در اشکال بیضوی و دایره ای تدارک دیده می شوند.

یکی از صنایع دستی تزیینی- کاربردی ایران ” تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی ” یا نگین تراشی ( گوهر تراشی ) نام دارد. سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی به سنگهایی از قبیل زمرد، آماتیس، عقیق، فیروزه، یشم و… اطلاق می گردد. این سنگها که در ایران به وفور یافت می شود پس از تراش و نشاندن آن در رکابی از طلا یا نقره دارای ارزش افزوده زیادی خواهند بود. تراش آن ها با یک دستگاه تراش برقی انجام می گیرد.در این مقاله به ملزومات راه اندازی کارگاه تراش سنگ می پردازیم.

پس از دادن فرم مورد نظر به سنگ آن را پولیش (براق ) نموده و در زینت آلاتی از قبیل انگشتر، گردنبند، دستبند ، گوشواره و… جای می دهند. تحقیقاتی در مورد خواص درمانی سنگها نیز صورت گرفته که خود باعث رونق این هنر می گردد. سنگها به صورت خام ( به اصطلاح هنرمندان این رشته زنده) از معدن تهیه شده و پس از درنظرگرفتن الگو یا طرح پیش بینی شده تراش می خورد. تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی و صادرات آن یکی از ارقام بالای صادرات غیرنفتی را شامل می شود.

تراش دادن سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی با ابزار و وسایل مخصوص برای استفاده در زیور الات ،ظروف زینتی و اشیاء تزئینی متفاوت دیگر یکی از رشته های صنایع دستی است.

کانی‌های قیمتی:

سنگ‌ها و کانی‌هایی که دارای خصوصیاتی از جمله زیبایی رنگ، شفافیت، کمیاب بودن و دوام و سختی بالا بوده و شامل الماس، زمرد، یاقوت سرخ، یاقوت کبود، توپاز و بریل هستند. به این گروه اصطلاحاً احجار کریمه می‌گویند.

کانی‌های نیمه‌قیمتی:
آن قسم از کانی‌ها و سنگ‌هایی که فاقد تمام و یا قسمتی از خصوصیات سنگ‌های قیمتی بوده لیکن اغلب به دلیل زیبایی رنگ مورد توجه هستند. .

تاریخچه
طبق نظر باستان شناسان و مورخین ، استخراج معادن در ایران ، از هزاره ی پنجم ق.م رواج داشته و گویا مس برای اولین بار در ایران مورد استفاده قرار گرفته است .
در ابتدا سنگهای قیمتی به علت کمیابی و زیبایی ، نظر مردم را جلب نمود و جادوگران و رمالان از این توجه مردم استفاده کردند.آنان ضمن بیان خواص جادویی برای هر یک از سنگها و سوء استفاده از بی اطلاعی مردم، با فروش آنها به کسب منافع نا مشروع خود اقدام نمودند.

به‌کارگیری گوهر به‌طور سنتی در کشور ما که تاریخی چند هزارساله دارد از همان آغاز تاریخ، معمول بوده است. آبادانی کشور، ثروتمند بودن و علاقمندی مردم این سرزمین به زندگانی پرتجمل و باشکوه، توأم با زیبایی‌پسندی، همواره گوهرها و زیورها را مورد توجه مردم ایران قرار داده است.

مواد اولیه
از گذشته تا به امروز سنگهای قیمتی ونیمه قیمتی متنوعی به عنوان سنگهای زینتی مورد استفاده قرار می گیرد. تراش هر کدام از این سنگها با توجه به سختی و وزن مخصوص آن متفاوت است. در تراش سنگ از انواع نمونه های قیمتی و نیمه قمیتی چون الماس ، لعل، یاقوت، مروارید، زمرد، فیروزه، عقیق و یشم استفاده می شود.

ویژگی‌هایی که باعث می‌شود یک ماده معدنی یا غیر معدنی، در رده کانی‌ها و سنگ‌های گرانبها جای گیرد عبارتند از:
۱- سرشت زیبایی ، درخشش و جلای دلپسند
۲- استحکام
۳ – کمیاب بودن
۴ – رنگ و شفافیت و نمود
۵ – ساخت و بافت
۶ – قابلیت تراش و پردازش
۷- قابلیت حمل و نقل

ابزار و تجهیزات
۱- دستگاه برش سنگ
۲- دستگاه تراش الماسه
۳- دستگاه پرداخت
۴- دستگاه سنباده
۵- دستگاه براق کننده
۶- دستگاه فرز
۷- مته الماسه جهت ایجاد طرح روی سنگ
۸- تجهیزات حفاظتی نظیر: گوشی و عینک
۹- انواع مختلف سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی

روش کار:
تراش صفحه ای
تراش ساده
تراش مرکب

۱- تراش صفحه ای در مورد سنگها و بلورهای گرانبها و شفاف اعمال می شود که تراش هرچه بیشتر صفحات سبب جلای بهتر و رنگ آمیزی جالب تر در نگین می شود.

۲- تراش ساده بفرم یک صفحه صاف و یا انحناءدار است که قسمت بالای آن گنبدی شکل است. این تراش برای سنگهای عقیق و سنگهای مات است.

۳- در تراش مرکب قسمت بالای نگین دارای یک صفحه بزرگ و مسطح و قسمت پایین دارای صفحات متعددی است. یا برعکس قسمت پایین از یک صفحه و قسمت بالا از صفحات متعدد تشکیل یافته است.

مراحل تولید
سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی را به روش های متفاوتی می توان تراش داد. امروزه برای تراش این سنگها در جهان دستگاههای مدرن وپیشرفته بسیاری ساخته شده است . ولی هنوز هم در بعضی از مناطق ایران از جمله استان قزوین این کار به روش نیمه سنتی انجام می گیرد .

برای تراش سنگهای قیمتی ونیمه قیمتی وآماده کردن آنها برای کاربردهای تزئینی باید ابتدا سنگ مورد نظر تهیه شود.
بعد از تهیه سنگ ، با استفاده از دستگاه برش ،سنگ را به صورت مکعب مربع ویا مستطیل برش می دهند. البته ضخامت و اندازه این مکعب بسته به نوع تراش مورد نظر است.

پس از اینکه سنگ به شکل مورد نظر تبدیل شد ، آن را با استفاده از نوعی صمغ طبیعی بر سر یک چوب حصیر مانند و کوتاه می چسبانند .چسباندن سنگ نیز باید بگونه ای باشد که اگر سنگ رگه ویا طرحی داشته باشد درست در مرکز سنگ و مرکز چوب قرار گیرد .(در واقع این تکه چوب برای نگه داشتن سنگ به هنگام کار با دستگاه تراش مورد استفاده قرار می گیرد .)

پس از این مرحله با استفاده از دستگاه تراش و البته با توانایی و دقت هنرمند تراش مورد نظر به سنگ داده می شود .
برای پرداخت نهایی کار از سمباده های مختلف وهمچنین بعضی مواد جلا دهنده استفاده می شود (.به طور مثال در گذشته آجر پخته را پودر می کردند و داخل آب می ریختند و سنگ را داخل این مایع می زدندو سپس با استفاده از نوعی پلاستیک ضخیم و کشیدن آن بر روی سنگ ، آن را جلا می دادند.)

پیشینه تاریخى صنعت استخراج و فرآورى گوهر ها و سنگ هاى قیمتى در ایران ،به پیش از تاریخ باز مى گرد د.با بررسى کتب و مدارک موجود از قرون دوم تایازدهم هجرى ،نزدیک به ۳۵ عنوان کتاب در این زمینه موجود است و به جرئت مى توان دانشمندان ایرانى ،همچون ابوریحان بیرونى ،جابربن حیان و شیخ احمد سفارى را بنیانگذاران علم گوهر شناسى دانست .اولین سنگ هایى که براى جواهر سازى ،مورد استفاده قرار گرفتند ،عبارتند از :کهربا ،آمیتیست ،مرجان ،الماس ،زمرد ،گارنت ،ژاد ،ژاسپر ،لاپیس لازولى ،مروارید در کوهى ،یاقوت قرمز ،سرپانتین و فیروزه . این سنگ ها ،نمایانگر میزان ثروت و جایگاه اجتماعى دارنده آن محسوب مى شد .امروزه ،تجارت سنگ هاى قیمتى ،پس از تجارت اسلحه و مواد مخدر ،سومین ،تجارت پرسود جهان است .از حدود ۴۰۰۰ نمونه کانى فقط ۱۰۰ نمونه ،به عنوان گوهر مورد استفاد ه قرار مى گیرند. در حال حاضر ،بر اساس نشریه mining انگلستان ،ارزش تولید و تجارت جهانى سنگ هاى قیمتى ،به بیش از ۶۰۰ میلیارد دلار رسیده که سهم ایران ،تنها ۰۰۲/۰ است .به طور کلى ،کشورهاى ،آفریقایى ،به عنوان تولید کنندگان سنگ هاى قیمتى خام ،کشورهاى اروپا یى به عنوان تولید کننده سنگ هاى مصنوعى ،کشورهاى آسیاى دور ،به عنوان صادر کننده سنگ هاى قیمیتى خام و فرآورى شده و کشورهاى عربى و اران ،وارد کننده محصولات نهایى این کشورها مى باشند .

تولید جهانى سنگ هاى قیمتى

قاره آفریقا ،بزرگترین تولید کننده الماس است .مهمترین ذخایر الماس جهان ،در آفریقاى جنوبى ،استرالیا ،کانادا و روسیه قرار دارد و قاره آسیا ،بزرگترین تولید کننده سایر سنگ هاى قیمتى است .

سنگهاى نیمه قیمتى موجود در ایران

کانى تورمالین :

در رگه هاى پگماتیتى گرانیت هاى مشهد توده گرانیتى الوند ،واقع در روستاى ترکمان همدان ،در روستاى منگاوى و همچنین کنار جاده همدان – تویسر کان دیده مى شوند .

کانى توپاز :

در برخى رگه هاى پگماتیتى گرانیت الوند دیده شده است .همچنین آثار آن در جزیره هرمز،مشاهده گردیده است.

کانى زیر کن :

در برخى از آپلیت هایى که در توده گرانیتى الوند را در دره عباس آباد ،قطع مى کند ،دیده مى شود .در بزمان ،واقع در استان سیستان و بلوچستان ،گرانیتى وجود دارد که داراى دانه هاى زیر کن مى باشد ( نوگل سادات – شفاهى ) .توده گرانیتى زریگان ،در استان یزد نیز از این نوع است .

فلوریت :

کانسار پاچى مینا در نزدیکى سواد کوه ،کانسار کمر مهدى در طبس و قهرآباد ،در سقز کوه لعل کان در نزدیکى کان در نزدیکى معدن سرب و روى انگوران .

فیروزه :

نیشابور ،شهر بابک کرمان ،دامغان (باغو ) و مشهد (نیگنان).

در کوهى:

منطقه کوه تشتاب ،در جنوب خاورى خور ،در حاشیه کویر ،محدوده کوه گبرى ،در ۲۵ کیلومترى خاور رفسنجان ،جنوب باخترى ترود.

آمیتیست :

محدوده کوه گبرى ،در ۲۵ کیلومترى خاور رفسنجان ،در منطقه میانه (ترکمان چاى )،در میان سنگ هاى آندزیتى ،کنار اتوبان تهران – قزوین ،رو به روى نیروگاه شهید رجایى ،در یک تپه بازالتى رخنمون دارند و جنوب باخترى ترود .

ژاسپر:

در پیرامون کوه هموتیت ،در جنوب خاورى ایرانشهر.

عقیق:

در منطقه خاورى قاین ،نزدیک شاهرخت ؛در دشتى به نام بمرود ؛جنوب باخترى ترود ،میانه ،البرز مرکزى ،کرمان و خراسان جنوبى .

ژیود :

منطقه میان جاده قم – تهران و در منطقه خاور قاین ،نزدیک شاهرخت ،در دشتى به نام بمرود

گارنت :

گارنت سبز در باغ مینوى کرمان ،در منطقه خلج مشهد ،در شیست هاى میکادار جاده همدان – ملایر (حواشى زمان اباد ) ،در اسکارن هاى متورق تنگ حنا ،در نیریز فارس ، منطقه کوه گبرى رفسنجان ،کوه اهر ،در اتسان زنجان ،دره شاهسون ملایر ،در ناحیه زند اهر ،ناحیه علیاى دره مراد بیگ همدان ،منطقه تفت یزد ،منطقه ساغند و منطقه تکاب .

بریل :

در میکاشیست ها ى کوه سنگى مشهد ،در حوالى خواجه مراد و در برخى پگماتیت هاى منطقه همدان ،وجود دارد .

ارزش نسبى کانى هاى قیمتى ، به جز الماس و مروارید ،د رشکل ۱ نشان داده شده است .میزان تولید معدنى سنگ هاى قیمتى کل جهان به جز الماس ،در سال ۱۹۹۹ میلادى ،برابر با ۲/۵۶ قیراط بوده است .ده کشور اصلى تولید کننده سنگ هاى قیمتى ،در شکل ۲ نشان داده شده است .در شکل ۳،میزان تولید الماس ،در کشورهاى مختلف ،در سه سال متوالى آورده شده است .